Ήρωας ή Προδότης; Η αμφιλεγόμενη κληρονομιά του Έρνεστ Βιλιμόβσκι και η μάχη για την ταυτότητα της Σιλεσίας
Καθώς ο εθνικισμός αναδύεται και πάλι ως πολιτική δύναμη σε όλη την Ευρώπη, ο Έρνεστ Βιλιμόβσκι (Ernst Otto Willimowski, αναφέρεται και ως Ernst Wilimowski, πολωνικά: Ernest Wilimowski, όνομα γέννησης Ernest Otto Pradella, 23 Ιουνίου 1916 – 30 Αυγούστου 1997), ένας ποδοσφαιρικός αστέρας του παρελθόντος που αγωνίστηκε για τις εθνικές ομάδες τόσο της Πολωνίας όσο και της ναζιστικής Γερμανίας, φέρνει στην επιφάνεια δύσκολα ερωτήματα για την εθνική πίστη και την προδοσία.
Πέρα από την Πολωνία —για την οποία σκόραρε κάποτε τέσσερα γκολ εναντίον της Βραζιλίας σε ένα Παγκόσμιο Κύπελλο— και τη Γερμανία, ο Βιλιμόβσκι είχε και μια τρίτη αφοσίωση: τη Σιλεσία. Μια ταυτότητα χωρίς κράτος. Μιλούσε τη γλώσσα της, διαμορφώθηκε από την κουλτούρα της και σημείωσε τα πρώτα του γκολ για ομάδες στο έδαφός της — σήμερα τμήμα της Πολωνίας, αλλά ακόμα με ιδιαιτερότητες.
«Από πολωνική σκοπιά, ήταν φυσικά προδότης. Πρόδωσε την Πολωνία», λέει ο συγγραφέας Ζμπίγκνιου Ροκίτα, γέννημα-θρέμμα της Σιλεσίας, που μιλά τη σιλεσιανή διάλεκτο με τη σύζυγό του και έχει γράψει ένα πολυσυζητημένο βιβλίο για την περιοχή του. «Αλλά από τη σκοπιά της οικογένειας και της τοπικής κοινωνίας του, η κρίση είναι διαφορετική».
Οι οπαδοί και η διοίκηση της Ρουχ Χορζόφ, της πολωνικής ομάδας όπου ο Βιλιμόβσκι καθιερώθηκε τη δεκαετία του 1930 προτού μετακινηθεί στη Γερμανία, τον θυμούνται μόνο ως έναν θρυλικό σκόρερ. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έπαιξε για τη Γερμανία και πέθανε εκεί το 1997.
Το πρόσωπό του εμφανίζεται ακόμα σε αφίσες στο γήπεδο της Ρουχ. Πρόσφατα, ο σύλλογος ξεκίνησε μια εκστρατεία συγκέντρωσης χρημάτων για την κατασκευή νέου τάφου για τον παλιό του αστέρα σε νεκροταφείο της Γερμανίας.
Η πρωτοβουλία, που ξεκίνησε τον Απρίλιο, προκάλεσε οργή στους Πολωνούς εθνικιστές.
«Φόρεσε φανέλα με τη σβάστικα στο στήθος και πληρωνόταν από τους Γερμανούς, την ώρα που οι συμπαίκτες του στην πολωνική εθνική σφαγιάζονταν από αυτούς», δήλωσε ο Παβέλ Γιαμπλόνσκι, ευρωβουλευτής του δεξιού κόμματος Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS).
Αλλά οι πιο ένθερμοι θαυμαστές του Βιλιμόβσκι —εθνικιστές ενός έθνους που δεν υπάρχει— βλέπουν την ιστορία αλλιώς.
«Θέλουμε να δείξουμε στους ανθρώπους ότι έχουμε τον δικό μας Λιονέλ Μέσι. Αυτό είναι κάτι για το οποίο μπορούμε να είμαστε υπερήφανοι», λέει ο Άρνολντ Ράινχολντ Λάνγκερ, ακτιβιστής υπέρ της αναγνώρισης της Σιλεσίας ως πολιτιστικού και γλωσσικού χώρου.
Μέλος της «Ένωσης Σιλεσίας», ο Λάνγκερ διατηρεί κατάστημα στην Κατοβίτσε γεμάτο με σημαίες, βιβλία και αναμνηστικά που διακηρύσσουν την ιδιαίτερη ταυτότητα της Σιλεσίας, καθώς και μπλουζάκια με το σύνθημα: «Ούτε Γερμανός, ούτε Πολωνός, αλλά Σιλεσιανός».
Όπως λέει, δεν επιδιώκει διάσπαση της Πολωνίας — «θα ήταν παράνομο» — αλλά θέλει μια πιο «ευέλικτη» προσέγγιση στην εθνική ταυτότητα. «Η Σιλεσία είναι ο τόπος μου στη γη», λέει. «Το διαβατήριό μου είναι πολωνικό, αλλά δεν έχω συναισθηματική προσκόλληση στην Πολωνία».
Αυτή η άποψη εξοργίζει το κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη, του οποίου ο υποψήφιος για την προεδρία, Καρόλ Ναβρότσκι, ιστορικός και εθνικιστής, κέρδισε στις αρχές Ιουνίου τον δεύτερο γύρο των εκλογών. Έχασε όμως στη Σιλεσία, όπου πολλοί θυμούνται ότι το 2011 το κόμμα του χαρακτήρισε την ιδέα ξεχωριστής σιλεσιανής ταυτότητας ως «καμουφλαρισμένη γερμανική επιλογή».
Ο απερχόμενος πρόεδρος Αντρέι Ντούντα, επίσης του PiS, πέρυσι άσκησε βέτο σε νόμο που αναγνώριζε τη σιλεσιανή ως ξεχωριστή γλώσσα. Σύμφωνα με την απογραφή, τη μιλούν σχεδόν μισό εκατομμύριο άνθρωποι. Ο Ντούντα υποστήριξε ότι πρόκειται απλώς για διάλεκτο των πολωνικών και ότι, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, είναι ανάγκη να διαφυλαχθεί η εθνική ταυτότητα.
Ο συγγραφέας Ροκίτα σημειώνει ότι η ταυτότητα της Σιλεσίας «είναι σαν ομπρέλα» που περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές ταυτότητες — κάτι δύσκολο για ένα κράτος που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως αδιαίρετο.
Η σύνθετη ταυτότητα του Βιλιμόβσκι ενέπνευσε τον συγγραφέα Μιλιένκο Γέργκοβιτς να γράψει το 2016 το ιστορικό μυθιστόρημα Wilimowski. Το δίδαγμα, λέει, είναι ότι «ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ μόνο ένα πράγμα. Η ταυτότητα αλλάζει όσο ζούμε».
Ο Βιλιμόβσκι, γιος Γερμανίδας μητέρας, πήρε το επώνυμο του Πολωνού θετού του πατέρα. Ήταν ένα κράμα πολιτισμών και αφοσιώσεων που αντιστεκόταν τόσο στην ιδέα της φυλετικής καθαρότητας των Ναζί όσο και στην ενιαία μεταπολεμική ταυτότητα της Πολωνίας.
Η Πολωνία, απογυμνωμένη από τον εβραϊκό της πληθυσμό λόγω του Ολοκαυτώματος και από τους Γερμανούς και Ουκρανούς με τις μεταπολεμικές μετακινήσεις, έγινε ως επί το πλείστον ομοιογενής.
Ο Γκζέγκοζ Γιόσζκο, δημοτικός σύμβουλος στη Χορζόφ και επίσημος ιστορικός του συλλόγου της Ρουχ, λέει πως ο Βιλιμόβσκι υπήρξε ύποπτος για όλους.
«Ο πολωνικός Τύπος στη Βαρσοβία τον έλεγε Ναζί. Ο γερμανικός Τύπος τον έλεγε “Πολάκο”. Πώς μπορούμε να ξέρουμε αν ένιωθε περισσότερο Πολωνός, Γερμανός ή Σιλεσιανός; Ή μήπως ήταν απλώς ένας άνθρωπος που προσπαθούσε να επιβιώσει;»
Πολλά από όσα πιστεύουν οι Πολωνοί για τον Βιλιμόβσκι —ότι ήταν αλκοολικός, είχε έξι δάχτυλα στο ένα πόδι και υποστήριξε τη ναζιστική εισβολή— είναι, όπως λέει, «ψευδείς θρύλοι» που γεννήθηκαν στη μεταπολεμική κομμουνιστική Πολωνία.
Σε πρόσφατο ματς της Ρουχ με την Πολόνια Βαρσοβίας, ο 16χρονος οπαδός Άνταμ Μπίλεκ γελούσε με όσους κατηγορούν τον Βιλιμόβσκι ως προδότη. «Απλώς προσπαθούσε να επιβιώσει», είπε. «Ο κόσμος δεν ξέρει πολλά για την ιστορία».
Η Άνω Σιλεσία, όπου γεννήθηκε ο Βιλιμόβσκι το 1916, ήταν γερμανικό έδαφος μέχρι το 1921, όταν πέρασε στην Πολωνία μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Ναζί την επανέκτησαν το 1939 και την έχασαν ξανά στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου.
«Η ιστορία της Σιλεσίας δεν είναι άσπρο ή μαύρο, ούτε καθαρά πολωνική ούτε καθαρά γερμανική», λέει ο πρόεδρος της Ρουχ Χορζόφ, Σεβερίν Σιεμιανόφσκι. Ο ίδιος μεγάλωσε ακούγοντας ιστορίες για τον Βιλιμόβσκι, όπως όταν έβαλε 10 γκολ σε έναν αγώνα το 1939.
Η συγκέντρωση χρημάτων για έναν νέο τάφο, λέει, δεν είναι ένδειξη γερμανικής συμπάθειας αλλά «σεβασμός για έναν θρύλο». Η πρωτοβουλία ήρθε μετά την απόφαση της πόλης Καρλσρούης να κατεδαφίσει μέρος του νεκροταφείου όπου βρίσκεται ο τάφος του.
«Δεν ξέρουμε γιατί έκανε τις επιλογές που έκανε, ούτε τι πιέσεις δέχτηκε. Δεν μπορούμε να τον κρίνουμε σήμερα», καταλήγει. «Έφερε χαρά στον κόσμο με το ταλέντο του και πρέπει να τον βλέπουμε ως ήρωα, όχι ως προδότη».
Το αντιαγερμανικό αίσθημα, αρχικά συνδεδεμένο με τις ναζιστικές θηριωδίες, έγινε τα τελευταία χρόνια πολιτικό εργαλείο για το PiS, που επιτίθεται έτσι στην φιλοευρωπαϊκή αντιπολίτευση του Ντόναλντ Τουσκ. Ο Τουσκ, μικρής μειονότητας Κασούβων, μιλά και τη γλώσσα τους, με έντονες γερμανικές επιρροές.
Ο Γιέρζι Γκορζέλικ, επικεφαλής του Κινήματος Αυτονομίας της Σιλεσίας, επιμένει πως «δεν υπάρχει κανένα μυστικό σχέδιο να ενωθούμε με τη Γερμανία». Ζητά μόνο επιστροφή της προπολεμικής αυτονομίας.
Ο Βιλιμόβσκι, λέει, είναι το σύμβολο της «υβριδικής ταυτότητας» της Σιλεσίας και της τραγικής ιστορίας της.
«Ήταν κάπου ανάμεσα. Δεν τον ενδιέφερε η εθνική πολιτική, αλλά πιεζόταν από Πολωνούς και Γερμανούς να διαλέξει πλευρά», λέει. «Ήταν απλώς ένας Σιλεσιανός που έζησε σε πολύ δύσκολους καιρούς».
Άρθρο του Andrew Higgins στους The New York Times
Μετάφραση στα ελληνικά Χρήστος Καζαντζόγλου